ปัญหาที่ ๗ เมื่อเราเกิดในครรภ์มารดา เข้าไปทางไหน (มาตุกุจฉิปัญหา)
พระเจ้ามิลินท์ตรัสถามว่า “ดูก่อนพระนาคเสน สัตว์เมื่อจะเข้าถือปฏิสนธิในท้องมารดา จะเข้าทางไหน”
พระนาคเสนทูลตอบว่า “ขอถวายพระพร หาเป็นเช่นพระองค์ตรัสถามนั้นไม่”
ม: “อย่างนั้นเธอจงยกตัวอย่างมาดู”
ขณะนั้น พระนาคเสนก็ได้ชี้ไปที่หีบใส่สมบัติที่ปิดไว้ แล้วกล่าวว่า
น: “ขอพระองค์จงทรงส่งพระหฤทัยเข้าไปนึกถึงแก้วแหวนเงินทองในหีบนั่นดู”
ม: “ส่งเข้าไปแล้ว”
น: “ขอถวายพระพร นั่นพระองค์ทรงส่งพระหฤทัยเข้าไปทางไหน”
ม: “หามีช่องทางสำหรับให้ส่งจิตเข้าไปไม่เธอ แต่ที่ส่งจิตเข้าไปได้จนเห็นแก้วแหวนเงินทองในนั้น ก็เนื่องด้วยจิตหมายรู้ตามที่ตาได้ประจักษ์มาแล้ว”
น: “ขอถวายพระพร คนเมื่อจะเกิดในท้องมารดา ก็มีเฉพาะแต่จิตซึ่งเรียกว่าปฏิสนธิ วิญญาณเข้าไปถือปฏิสนธิ
เมื่อขณะเข้าไปก็เข้าไปโดยอาการเช่นพระองค์ทรงส่งพระหฤทัยเข้าไปในหีบนั้นเหมือนกัน ฉะนั้นจึงหามีช่องทาง ทางใดทางหนึ่งสำหรับให้วิญญาณเข้าไปถือปฏิสนธิไม่”
ม: “เข้าใจละ”
จบมาตุกุจฉิปัญหา
ปัญหาที่ ๘ จะได้อริยะมรรค อริยะผลในองค์คุณที่เท่าไหร่ (สัตตโพชฌงคปัญหา)
พระเจ้ามิลินท์ตรัสถามว่า “ดูก่อนพระนาคเสน โพชฌงค์ (องค์คุณแห่งธรรมที่เป็นเครื่องตรัสรู้) อันเป็นเหตุให้ตรัสรู้พระอริยะมรรค อริยะผล มีเท่าไร”
พระนาคเสนทูลตอบว่า “ขอถวายพระพร มี ๗ ประการ ได้แก่
๑. สติ ความระลึกได้
๒. ธัมมวิจยะ ความสอดส่องธรรม
๓. วิริยะ ความเพียร
๔. ปิติ ความอิ่มใจ
๕. ปัสสัทธิ ความสงบใจและอารมณ์
๖. สมาธิ ความตั้งใจมั่น
๗. อุเบกขา ความวางเฉย”
ม: “ก็พระพุทธเจ้าเล่า พระองค์ได้ตรัสรู้พระสัมมาสัมโพธิญาณด้วยองค์คุณทั้ง ๗ นั้น หรือว่าเฉพาะแต่องค์ใดองค์หนึ่ง”
น: “ถ้าว่าเฉพาะองค์ที่สำคัญ ก็องค์เดียวเท่านั้นคือ ธัมมวิจยะ ความสอดส่องธรรม”
ม: “ก็ถ้าเป็นเช่นนั้น ไฉนเธอจึงว่ามีถึง ๗ เล่า”
น: “ขอถวายพระพร ดาบเมื่อยังไม่ได้ถอดออกจากฝัก ฟันไม้ขาดหรือไม่”
รูปเปรียบกับดาบ และฝักดาบ
ม: “ฟันไม่ขาด”
น: “เปรียบความสอดส่องธรรม เหมือนตัวดาบ องค์ทั้ง ๖ นอกนั้นเหมือนฝักดาบ ก็การที่จะได้พระอริยะมรรค อริยะผล ต้องอาศัย ธัมมวิจยะ การสอดส่องธรรมซึ่งเป็นปฏิปทา (ปะ-ติ-ปะ-ทา]: วิถีปฏิบัติ (mode of practices)) ให้ก้าวไปถึงภูมิธรรมนั้น ๆ เป็นผู้บั่นกิเลสที่ขวางหน้าอยู่ให้เด็ดขาดออกไป จึงจะได้มรรคผลนั้น ๆ
ส่วนองค์ทั้ง ๖ นั้นหาได้เป็นองค์โดยตรงสำหรับตัดกิเลสทั้งหลายไม่ เป็นแต่คอยส่งเสริมธัมมวิจยะให้คมยิ่งขึ้นเท่านั้น ขอถวายพระพร เพราะเหตุฉะนี้แล โพชฌงค์จึงมีถึง ๗”
ม: “เข้าใจละเธอ”
จบสัตตโพชฌงคปัญหา